**مهد علم ایران و ایرانی**

خطبه شماره 165

و من خطبه له علیه السلام [14] یذکر فیها عجیب خلقه الطاووس خلقه الطیور [15] ابتدعهم خلقا عجیبا من حیوان و موات ، و ساکن و ذی حرکات ، [1] و اقام من شواهد البینات علی لطیف صنعته ، و عظیم قدرته ، [2] ما انقادت له العقول معترفه به ، و مسلمه له ، و نعقت فی اسماعنا دلائله علی وحدانیته ، [3] و ما ذرا من مختلف صور الاطیار [4] التی اسکنها اخادید الارض و خروق فجاجها ورواسی اعلامها ، [5] من ذات اجنحه مختلفه ، و هیئات متباینه ، مصرفه فی زمام التسخیر ، [6] و مرفرفه باجنحتها فی مخارق الجو المنفسح ، و الفضاء المنفرج [7] کونها بعد اذ لم تکن فی عجائب صور ظاهره ، و رکبها فی حقاق مفاصل محتجبه ، [8] و منع بعضها بعباله خلقه ان یسمو فی الهواء خفوفا ، [9] و جعله یدف دفیفا [10] و نسقها علی اختلافها فی الاصابیغ بلطیف قدرته ، و دقیق صنعته [11] فمنها مغموس فی قالب لون لا یشوبه غیر لون ما غمس فیه ، [12] و منها مغموس فی لون صبغ قد طوق بخلاف ما صبغ به [13] الطاووس [14] و من اعجبها خلقا الطاووس الذی اقامه فی احکم تعدیل ، [15] و نضد الوانه فی احسن تنضید ، بجناح اشرج قصبه ، و ذنب اطال مسحبه [16] اذا درج الی الانثی نشره من طیه ، و سما به مطلا علی راسه [17] کانه قلع داری عنجه نوتیه [18] یختال بالوانه ، و یمیس بزیفانه یفضی کافضاء الدیکه ، [1] و یؤر بملاقحه ار الفحول المغتلمه للضراب [2] احیلک من ذلک علی معاینه ، لا کمن یحیل علی ضعیف اسناده [3] و لو کان کزعم من یزعم انه یلقح بدمعه تسفحها مدامعه ، [4] فتقف فی ضفتی جفونه ، و ان انثاه تطعم ذلک ، [5] ثم تبیض لا من لقاح فحل سوی الدمع المنبجس ، [6] لما کان ذلک باعجب من مطاعمه الغراب تخال قصبه مداری من فضه ، [7] و ما انبت علیها من عجیب داراته و شموسه خالص العقیان و فلذ الزبرجد [8] فان شبهته بما انبتت الارض قلت : جنی [9] جنی من زهره کل ربیع و ان ضاهیته بالملابس فهو [10] کموشی الحلل او کمونق عصب الیمن و ان شاکلته بالحلی فهو کفصوص ذات الوان ، [11] قد نطقت باللجین المکلل یمشی مشی المرح المختال ، [12] و یتصفح ذنبه و جناحیه ، فیقهقه ضاحکا لجمال سرباله [13] و اصابیغ و شاحه ، فاذا رمی ببصره الی قوائمه زقا[14] معولا بصوت یکاد یبین عن استغاثته ، و یشهد بصادق توجعه ، [15] لان قوائمه حمش کقوائم الدیکه الخلاسیه [16] و قد نجمت من ظنبوب ساقه صیصیه خفیه ،[17] و له فی موضع العرف قنزعه خضراء موشاه و مخرج عنقه کالابریق ، [18] و مغرزها الی حیث بطنه کصبغ الوسمه الیمانیه ، [1] او کحریره ملبسه مرآه ذات صقال ، و کانه متلفع بمعجر اسحم ، [2] الا انه یخیل لکثره مائه ، و شده بریقه ، ان الخضره الناضره ممتزجه به [3] و مع فتق سمعه خط کمستدق القلم فی لون الاقحوان ، ابیض یقق ، [4] فهو ببیاضه فی سواد ما هنالک یاتلق [5] و قل صبغ الا و قد اخذ منه قسط ، و علاه بکثره صقاله و بریقه ، [6] و بصیص دیباجه ورونقه ، فهو کالازاهیر المبثوثه ، [7] لم تربها امطار ربیع ، و لا شموس قیظ و قد ینحسر من ریشه ، [8] و یعری من لباسه ، فیسقط تتری ، و ینبت تباعا ، [9] فینحت من قصبه انحتات اوراق الاغصان ، ثم یتلاحق نامیا [10] حتی یعود کهیئته قبل سقوطه ، لا یخالف سالف الوانه ، و لا یقع لون فی غیر مکان [11] و اذا تصفحت شعره من شعرات قصبه ارتک حمره وردیه ، [12] و تاره خضره زبرجدیه ، و احیانا صفره عسجدیه [13] فکیف تصل الی صفه هذا عمائق الفطن ، [14] او تبلغه قرائح العقول ، او تستنظم وصفه اقوال الواصفین [15] و اقل اجزائه قد اعجز الاوهام ان تدرکه ، و الالسنه ان تصفه [16] فسبحان الذی بهر العقول عن وصف خلق جلاه للعیون ،[17] فاردکته محدودا مکونا ، و مؤلفا ملونا ، و اعجز الالسن عن تلخیص صفته و قعد بها عن تادیه نعته [1] صغار المخلوقات [2] و سبحان من ادمج قوائم الذره و الهمجه [3] الی ما فوقهما من خلق الحیتان و الفیله و وای علی نفسه الا یضطرب شبح مما اولج فیه الروح [4] الا و جعل الحمام موعده ، و الفناء غایته [5] منها فی صفه الجنه [6] فلو رمیت ببصر قلبک نحو ما یوصف لک منها لعزفت نفسک عن بدائع ما اخرج الی الدنیا [7] من شهواتها و لذاتها ، و زخارف مناظرها ، [8] و لذهلت بالفکر فی اصطفاق اشجار غیبت عروقها فی کثبان المسک علی سواحل انهارها ، [9] و فی تعلیق کبائس اللؤلؤ الرطب فی عسالیجها و افنانها ، [10] و طلوع تلک الثمار مختلفه فی غلف اکمامها ، [11] تجنی من غیر تکلف فتاتی علی منیه مجتنیها ، [12] و یطاف علی نزالها فی افنیه قصورها بالاعسال المصفقه ، و الخمور المروقه [13] قوم لم تزل الکرامه تتمادی بهم حتی حلوا دار القرار ، [14] و امنوا نقله الاسفار فلو شغلت قلبک ایها المستمع بالوصول الی ما یهجم علیک من تلک المناظر المونقه ، [15] لزهقت نفسک شوقا الیها ، [16] و لتحملت من مجلسی هذا الی مجاوره اهل القبور استعجالا بها [17] جعلنا الله و ایاکم ممن یسعی بقلبه الی منازل الابرار برحمته [1] تفسیر بعض ما فی هذه الخطبه من الغریب قال السید الشریف رضی الله عنه : قوله علیه السلام : [[ یؤر بملاقحه ] ] ، الار : کنایه عن النکاح ، یقال : ار الرجل المراه یؤرها ، اذا نکحها و قوله علیه السلام : [[ کانه قلع داری عنجه نوتیه ] ] القلع : شراع السفینه ، و داری : منسوب الی دارین ، و هی بلده علی البحر یجلب منها الطیب و عنجه : ای عطفه یقال : عنجت الناقه کنصرت اعنجها ] ] عنجا اذا عطفتها و النوتی : الملاح و قوله علیه السلام : [[ ضفتی جفونه اراد جانبی جفونه و الضفتان : الجانبان و قوله علیه السلام : ] ] و فلذ الزبرجد ] ] الفلذ : جمع فلذه ، و هی القطعه و قوله علیه السلام : [[ کبائس اللؤلؤ الرطب ] ] الکباسه : العذق و العسالیج الغصون ، واحدها عسلوج

ترجمه

[14] از خطبه های امام ( ع ) که در آن از شگفتیهای خلقت طاووس پرده برداشته آفرینش پرندگان [15] [خداوند ] مخلوقاتی شگفت از حیوان و جماد ساکن و متحرک ابداع کرد 000 [1] و شواهدی روشن بر لطافت صنع و قدرت عظیمش اقامه فرمود [2] آنچنان که عقلها را مطیع و معترف و تسلیم ساخت ندای دلائل یگانگیش در گوشهای ما همچنان طنین انداز است [3] شکلهای گوناگون پرندگان را آفرید [4] همان پرندگانی که آنها را در شکاف های زمین و دره های وسیع و قله کوهها مسکن داد [5] همانها که دارای بالهای رنگارنگ و هئحتهای متفاوتند زمام آنها به دست او است . [6] آنها بوسیله بالهای خویش در دل هوا و در این فضای پهناور به پرواز میایند [7] آنها را با اشکال شگفت آوری ابداع کرد و پیکرشان را با استخوانهای به هم پیوسته که [ از گوشت ] پوشیده شده ترکیب نمود [8] برخی از آنها را بواسطه سنگینی جسمشان از اینکه به آسانی در دل هوا به پرواز آیند بازداشت [9] و چنان قرار داد که بتوانند در نزدیکی زمین به پرواز در آیند . [10] و با لطافت قدرت و دقت صنعتش با رنگ های مختلف آنها را به زیبائی رنگ آمیزی کرده [11] گروهی از آنها را تنها با یک رنگ که هیچ رنگ دیگری با آن مخلوط نبود [12] و دسته ای دیگر را در رنگ دگری فروبرد به جز اطراف گردنش که برای آن طوقی از غیر آن رنگ قرار داده است . [13] آفرینش طاووس [14] یکی از شگفت انگیزترین آنها طاووس است که در موزون ترین شکلش بیافرید [15] و با رنگهای مختلف به عالیترین صورت رنگ آمیزی کرد با بالهائی که شاهپرهای آن را بر یکدیگر قرار داد و دمی که دامنه ی آن را طولانی گردانید [16] که به هنگام حرکت به سوی جفت خویش آن را از هم می گشاید و هم چون چتری بر سر خود سایبان می سازد [17] گوئی بادبان کشتی است که ناخدا آن را برافراشته و هر لحظه آنرا به طرفی می چرخاند [18] با اینهمه زیبائی و رنگ در دریائی از غرور فرومی رود و با حرکات متبخترانه اش به خود می نازد و همچون خروس 000 با ماده ی خویش می آمیزد [1] و همانند حیوانات نری که از طغیان شهوت به هیجان آمده اند با او درآمیخته باردارش میکند . [2] این حقیقت را می توان با چشم مشاهده کرد . من همچون کسی نیستم که با دلیلی ضعیف مطلبی را بگویم [3] و اگر کسی خیال کند که باردارشدن طاووس به وسیله ی قطرات اشگی است [4] که اطراف چشم جنس نر حلقه می زند و طاووس ماده آنرا می نوشد[5] و سپس بدون آمیزش با نر بلکه در اثر همان اشگها تخم گذاری می کند [6] این افسانه بی اساسی است ولی این عجیب تر از افسانه تولید مثل کلاغ نیست .[به هر حال ] چنین به نظر می آید که نی های پر طاووس همچون شانه هائی است که از نقره ساخته شده ،[7] و آنچه بر آنها روئیده است ، یعنی دائره های شگفت انگیز و خورشیدهائی که روی آنها نقش گردیده همچون طلای خالص ، و پاره هائی است از زبرجد[8] اگر بخواهی آنرا به آنچه زمین [به هنگام بهار] رویانیده تشبیه کنی خواهی گفت دسته گلی است [9] که از شکوفه های گوناگون تمام گلهای بهاری چیده شده ، و چنانچه بخواهی آن را به پوشیدنی ها مانند نمائی خواهی دید[10] همچون پارچه های زیبای پرنقش و نگار یا همچون پرده های رنگارنگ یمنی است و هر گاه دوست داشته باشی با زیورها آنرا مقایسه نمائی . همچون نگینهای رنگارنگی است [11] که در نواری از نقره که با جواهر زینت شده است قرار گرفته باشد همچون کسی که به خود می بالد با عشوه و ناز قدم برمی دارد [12] گاهی سر را برمیگرداند و به بالها و دمش خیره خیره نگاه می کند ناگاه از جمال دل آرائی که پر و بالش به او بخشیده [13] و رنگ آمیزی هائی که همچون لؤلؤ و جواهر به هم آمیخته است قهقهه سر می دهد اما آن گاه که به پاهایش نظر می افکند [14] آنچنان با گریه فریاد می کشد استغاثه و ناله جانکاهش از آن به خوبی آشکار می گردد و گواه صادق دردی است که در درون دارد [15] چه اینکه پاهایش همچون پاهای خروس خلاسی باریک و زشت است [16] و در یک سوی ساق پایش ناخنکی مخفی روئیده است [17] و در موضع یال کاکلی سبز رنگ و پر خال برایش قرار داده شده گردنش همچون ابریق [18] و از گلوگاه تا روی شکمش به رنگ وسمه یمانی است [1] و یا همچون حریری است که بر تن کرده و چون آئینه ای صیقلی می درخشد بر اطراف سر و گردنش گوئی معجری است که زنی آن را بر سر و گردن پیچیده [2] ولی به نظر میرسد که از کثرت شادابی و براقی رنگ سرسبز و پر طراوتی با آن ممزوج شده [3] و در کناره گوشش خطی باریک همچون نیش قلم برنگ گل با بوته بسیار سفیدی کشیده شده [4] این خط با آن سفیدیش در میان آن سیاهی جلوه ای دیدنی به خود گرفته [5] کمتر رنگی در جهان میتوان یافت که طاووس از آن بهره نگرفته اما این رنگها با جذابیتی فوق العاده و براقی [6] و درخشش حریرمانند و صفایش از دگر رنگهای جهان طبیعت برتری یافته او همانند شکوفه های پراکنده ای است [7] که بارانهای بهاری و حرارت خورشید آنرا هنوز چندان نمو نداده ولی او گاهی از پرهایش بیرون می آید [8] و لباسش را از تن خارج می کند پرها پشت سر هم میریزند و به دنبال آن پی درپی می رویند [9] پوش پرها از نی آنها همچون برگها از شاخه ها [ در فصل پائیز ] فرو می ریزند و پشت سرش رشد می کنند [10] تا بار دیگر بشکل نخست در آیند [ و پس از روئیدن ] با رنگ سابق تفاوتی پیدا نمی کنند و رنگی بجای رنگ دیگری نمی نشیند . [11] اگر یکی از موهای پوشش پرها را بررسی کنی گاهی رنگی گلی [12] و زمانی رنگ سبز زبرجدی و احیانا زرد طلائی به تو نشان خواهد داد [ و هر لحظه جلوه ای دارد ] [13] راستی چگونه فکرهای عمیق و دیده های موشکاف می تواند به اسرار این صفات راه یابد [14] و یا عقلهای با ذوق به آن دست پیدا کند و یا توصیف کنندگان وصف آن را به نظم آورند . [15] کوچکترین اجزای این مخلوق افکار ژرف اندیش را از درک خود عاجز و زبان ها را از توصیف ناتوان گردانیده [16] منزه است آن کس که عقل ها را از توصیف مخلوقش ناتوان ساخته آن هم مخلوقی که در چشم ها جلوه می کند [17] و آن را می بیند موجودی محدود با ترکیب پیکری پر نقش و نگار که زبانها از توصیفش حتی به طور فشرده عاجز شده و از ادای حق توصیفش وامانده است [ با این حال چگونه میتوان آفریدگان این مخلوق را توصیف کرد ؟ ] [1] جانداران کوچک [2] منزه است آنکس که حتی برای مورچگان ریز و پشه های خرد دست و پا آفرید [3] و بزرگترین موجودات یعنی ماهیان بزرگ نهنگان و فیلها را بوجود آورد و مقرر داشت هر شبهی که بجنبد و روح در آن نفوذ کند [4] مرگ پایان آن و فناء سرانجامش باشد . [5] اوصاف بهشت [6] اگر با چشم دلت به آنچه از بهشت برایت توصیف می شود نظر اندازی روحت از موجودات بدیعی که در دنیا پدیدار گشته : [7] از شهوات و لذاتش و زخارف و زیورهای دیدنیش کناره گیری خواهد کرد [8] و فکرت در میان درخت هائی که شاخه هایشان همواره به هم می خورد و ریشه های آنها در دل تپه هائی از مشک بر سواحل نهرهای بهشت فرورفته متحیر می گردد [9] و اندیشه ات در خوشه هائی از لؤلؤهای تر که به شاخه های کوچک و بزرگ محکمش آویخته [10] و همچنین پیدایش میوه های گوناگون که از درون غلاف های خود سر برون کرده واله و حیران میشود [11] این میوه به آسانی و مطابق دل خواه هر کس چیده می شود [12] میزبانان بهشتی از آنان که میهمان بهشتند و در جلو قصرهای آن فرود آمده اند با عسلهای مصفا و شرابهای پاکیزه که مستی نمی آفریند پذیرائی می کنند [13] این [ میهمانان ] گروهی هستند که تقوا و شخصیت خود را تا پایان عمر حفظ کرده [14] لذا از ناراحتی های نقل و انتقال سفرهای [ مرگ و برزخ ] ایمن بوده اند . ای شنونده اگر قلب خویش را به مناظر زیبائی که در آنجا به آن می رسی مشغول داری [15] روحت با شوق فراوان به سوی آنها پرواز خواهد کرد [16] و هم اکنون از این مجلس من با عجله به همسایگی اهل قبور خواهی شتافت [17] خداوند ما و شما را به لطف خود از کسانی قرار دهد که با دل و جان برای رسیدن به سرمنزل نیکان کوشش میکنند . [1] تفسیر بعضی از لغات پیچیده این خطبه شریف رضی می گوید : [ در خطبه آمده ] یؤربملاقحه ،الار کنایه از نکاح و آمیزش است . هنگامی گفته می شود ار الرجل المراه یؤرها که با همسرش همبستر شود . و این فرمایش امام ( ع ) کانه قلع داری عنجه نؤتیه باید توجه داشت قلع بادبان کشتی است و داری منسوب به دارین شهری است در کنار دریا که از آنجا عطریات می آورند [ و بادبانهایش معروف است ] و عنجه به معنی کشیدن به سوی خویش است هنگامی که می شود عنجت الناقه اعنجها عنجا یعنی آن را به سوی خود کشیدم و النؤتی به معنی کشتیبان است و اما تعبیر ضفتی جفونه منظور دو طرف پلکهای چشم است . زیرا ضفتان به معنی دوطرف می باشد و اینکه فرماید : و فلذ الزبرجد باید دانست که فلذ جمع فلذه به معنی قطعه است که معنی آن می شود قطعه هائی از زبرجد و اما تعبیر به کبائس اللؤلؤ الرطب به معنی خوشه های لؤلؤ تر همچون خوشه های خرما است زیرا الکباسه به معنی خوشه و العسالیج جمع عسلوج به معنی شاخه است